Daar staat de nieuwe coalitie, zeiden Binnenhof-watchers na het lijsttrekkersdebat op zondagavond 12 oktober. We zien een fotootje met Henri Bontenbal, Frans Timmermans, Dilan Yesilgöz en Rob Jetten, ongemakkelijk alsof ze moeten afzwemmen.

De nieuwe coalitie, zou het? Timmermans en Jetten willen wel, van Bontenbal vermoeden we het (al doet hij zijn best om zo onduidelijk mogelijk te blijven), maar Yesilgöz…?

Wat wil Dilan?

Vraag je het aan de oude stomp binnen de VVD, zeg maar de Weisglassen en Nijpelsen, dan willen die ook wel. Ook de pragmatici die vinden dat ‘het land bestuurd moet worden’, willen wel, mensen als Ruben Brekelmans. Maar hoe zit het met de rest van de achterban van de VVD en met de kiezers die vroeger VVD stemden, willen die ook dat de VVD onder premier Timmermans gaat dienen? En wat wil Dilan Yesilgöz eigenlijk?

Bende

Dat de partij in een lastig parket zit, mag duidelijk zijn. Voor een belangrijk deel eigen schuld, dikke bult.

Rutte die zoals gebruikelijk bij alleenheersers naliet om op tijd een opvolger klaar te stomen, de ondoordachte kabinetscrisis in 2023, de bijna opgeluchte aanvaarding van tien zetels verlies, de onberaden opening naar de PVV, het met tegenzin in het ‘extraparlementaire’ kabinet-Schoof stappen en twee jaar lang de boel ophouden en tegenwerken, het paniekerige uitsluiten van ‘wegloper’ Wilders, publicitair gekluns (Hoi, Douwe Bob! Hoi Tim Hofman!), een grijs, niet aansprekend verkiezingsprogramma waar asiel een voetnoot is, het oppoken van de hypotheekrenteaftrek tot breekpunt, je moet als kiezer het geheugen van een goudvis hebben of een bovenmenselijk talent voor vergeving, want dit is een bende.

Klap op klap

De kiezers blijken goudvis noch barmhartige Samaritaan, want in de peilingen gaven ze de VVD klap op klap. De partij zakte naar 13 zetels en – leve de traditie – direct begonnen anonieme partijleden te roddelen en te intrigeren. Yesilgöz moest weg. Alsof ze als enige alle ellende had veroorzaakt (en de critici niet jaar na jaar hadden meegehobbeld met Rutte en Yesilgöz).

Zwak

Geen benijdenswaardige positie voor de partijleider die desalniettemin geen krimp gaf. Ze herpakte zich zelfs. Ze trok haar straatvechtersjas uit, dempte haar stem en schudde de kramp van zich af. Dat rendeerde direct want ze steeg weer een paar zetels in de peilingen. Maar ze zal zelf ook wel beseffen dat dit vooralsnog dagkoersen zijn en dat ze al met al op een dik verlies staat en dat haar positie zwak is.

Wat te doen?

Natuurlijk niet aftreden. Dat kan altijd nog, bijvoorbeeld op de verkiezingsavond van 29 oktober. Trouwens, een nieuwe partijleider komt voor dezelfde problemen te staan als Yesilgöz nu.

In de oppositie?

Wat dan? Lankmoedig aanvaarden dat na de PvdA (2017) en het CDA (2023) nu ook de VVD de neergang van het instituut volkspartij meemaakt? Dus maar aankondigen dat je bij een verlies van 10 zetels of zo de oppositie ingaat om – mijn laptop weigert bijna dienst – te herbronnen? Niet doen. Dat zal door iedereen worden uitgelegd als een capitulatie en leidt onvermijdelijk tot nog meer zetelverlies.

Uitstellen tot na de verkiezingen, als dat dan de beste optie is.

In centrumlinks kabinet dan maar?

De vlucht naar voren misschien en je aanbieden als – wellicht – kleinste coalitiepartner in een kabinet Van GL/PvdA, CDA en D66? De optie voor de masochisten onder de VVD’ers. Ze zullen merken dat hun partij bij de formatie veer op veer zal moeten laten en later – als blijkt dat het Regeerakkoord zoals altijd onuitvoerbaar is – volledig zal worden gestript en vernederd. Ook niet erg aantrekkelijk.

De ban op de PVV opheffen?

Dat lijkt al evenmin verstandig. Uitsluiting was een emotioneel besluit, maar terugdraaien kan niet, want uit te leggen als een blijk van mistaxatie en paniek. Bovendien levert het electoraal weinig op, immers potentiële PVV-kiezers zullen niet erg de neiging voelen om naar de VVD over te stappen. Waarom zouden ze? Beter het origineel dan een kopie.

En zou de VVD in een coalitie met de PVV willen? Het is zeer de vraag, want nog steeds heeft de PVV te weinig mensen die de functie van minister of staatssecretaris aan kunnen, zeker met een poppenspeler als Wilders op de achtergrond

Centrumrechts?

Koersen op een centrumrechtse coalitie? Het kringetje potentiële coalitiegenoten is erg klein (JA21, BBB, CDA, D66 en VVD) en het zetelaantal bij de huidige peilingen dik onder een Kamermeerderheid.

PVV is uitgesloten, ook door D66 en CDA. Forum kan – hoe aardig Lidewij Vos het ook doet – moeilijk als een serieuze regeringspartij worden gezien. Je kan nog proberen SGP en – doe ‘s gek – 50Plus en ChristenUnie erbij te halen, maar dan heb je een volksoploop van acht partijen nodig om in de Kamer meer dan 76 zetels te halen. En dan doen we net alsof deze partijen allemaal zin hebben om in zo’n centrumrechtse coalitie te stappen.

Wantrouwen

Komt bij dat van meet af aan het pleidooi voor die centrumrechtse coalitie meer voelde als een onderhandelingstactiek richting Timmermans dan als een serieus beleden koers. In de trant van “we zijn dan misschien niet meer zo groot als vroeger, maar wel hard to get!” Of wel, de VVD is best bereid om in een centrumlinks kabinet te stappen. Laat dat nu precies dat zijn wat de overgrote meerderheid van de VVD-achterban niet wil. En dus houdt die achterban afstand van de VVD, eenvoudigweg omdat ze de partij niet vertrouwt.

Het enige dat Dilan Yesilgöz kan doen is een einde maken aan dat wantrouwen door GL/PvdA uit te sluiten als coalitiepartner.

Schutkleur is geen optie

Hoog spel? Wellicht, maar de enige kans om de neergang van de partij te stuiten en uit te komen op een centrumrechts meerderheidskabinet.

Een partij in nood kan twee dingen doen: een schutkleur aannemen of zich profileren. Er tussenin gaan zitten is electorale zelfmoord en dat is waar de VVD nu mee bezig is. De optie ‘schutkleur’ is niet meer beschikbaar in het politieke midden. Die is succesvol geclaimd door Bontenbal. Hij noemt het fatsoen, maar het is een schutkleur.

Scherp profileren

Dan kan je je beter voor de tweede optie kiezen, scherp profileren, iets wat ook prima past bij de uitgesproken Dilan Yesilgöz. Laat maar zien waar je staat. Een coalitie met Timmermans niet halfhartig ‘moeilijk voorstelbaar’ noemen, maar ronduit ‘ondenkbaar’.

Redenen te over (en daarvan is de hypotheekrenteaftrek zeker niet de belangrijkste). Geen bereidheid om nationale maatregelen te nemen om de asielinstroom te beperken. Geen bereidheid om de extra-uitgaven voor de NAVO langjarig te financieren. Geen bereidheid om Israël toe te staan zichzelf te verdedigen (motie-Piri). Het voortdurend oplaaiende antisemitisme in de achterban van Timmermans die ook zelf steeds meer het masker lijkt te laten vallen. Ongeconditioneerde erkenning van Palestina. Geen bereidheid om de islamisering een halt toe te roepen. Krankzinnige belastingverhogingen voor bedrijven. Geen kernenergie. Nationalisering van de volkshuisvesting. Eurobonds, scherpe verhoging erfbelasting, hoofddoeken bij de politie, einde hypotheekrenteaftrek en zo verder.

Onoverbrugbaar

Dat zijn geen zakelijke geschilpunten meer, dat zijn principiële tegenstellingen die zich niet laten overbruggen zonder dat de zwakste partij, de VVD dus, ten ondergaat. Timmermans zal dat maar wat goed begrijpen en Bontenbal ook: ze zagen het met hun eigen partij gebeuren.

Nieuwe accenten

Uitsluitend een ban op Timmermans leggen is niet genoeg. Yesilgöz zal ook nieuwe accenten moeten leggen in het verkiezingsprogramma van de VVD. Asiel en integratie veel zwaarder benadrukken, van pagina 70 naar pagina 1 zogezegd. Veel duidelijker zijn over hangende kwesties, van Israël tot erfbelasting. En kijk opnieuw naar electorale provocaties als het verlagen van de AOW.

Terug naar af

Wat gebeurt er als Dilan Yesilgöz GL/PvdA uitsluit? In elk geval is voor iedereen zonneklaar dat de VVD niet over links gaat en dat een links meerderheidskabinet er menselijkerwijze niet inzit. Verder wordt partijen als het CDA en D66 duidelijk gemaakt dat de regeringsmacht alleen met hulp van de VVD kan worden verworven. En dat wordt een centrumrechts kabinet, want meer opties zijn er niet.

Met die helderheid zullen burgers die op de PVV wilden gaan stemmen, een nieuwe optie krijgen: een VVD die onomstotelijk over rechts gaat en niet op het eind zoals gevreesd wordt voor links kiest. Een stuk beter dan een stem voor Wilders die uitpakt als een stem voor Timmermans zoals nu het geval is.

Ook andere kiezers zullen hun stem opnieuw willen overwegen, geen gekke gedachte nu gemeten is dat driekwart van het electoraat nog zweeft.

Alles of niets, Dilan, en laat zien wie de baas in de VVD is.

Paul Verburgt