We leven in een tijd van grote woorden. Een mens is niet meer boos, maar razend. Je bent niet meer moe, maar uitgeput. Iets is niet verkeerd, maar onvoorstelbaar fout. De Caps Lock-toets is altijd ingedrukt, maar het went. Of beter het stompt af. Als iets niet minstens mensonterend of genocidaal is, reageer ik al niet meer. Dus toen ik vernam dat de democratie in gevaar zou zijn, werd ik niet overvallen door paniek, maar juist door grote rust: niets aan de hand.

Tot ik las van wie deze woorden afkomstig waren: Joop van den Berg, emeritus-hoogleraar parlementaire geschiedenis, een man van grote wijsheid en eruditie, met een indrukwekkende loopbaan achter de rug in journalistiek, bestuur, politiek en wetenschap, die boekenkasten heeft volgeschreven en dat nog steeds doet.

Die negeer je niet straffeloos, te meer niet omdat ik lang geleden een scriptie bij hem schreef over Boer Koekoek, de sterke man van de weinig democratische Boerenpartij, een voorteken naar nu blijkt. En dus las ik zijn artikel.

Democratie in gevaar

Ik vat samen in mijn eigen woorden. Democratie komt in de wereld weinig voor en waar die voorkomt, staat die nu onder grote druk. Zie de opkomst van sterke mannen als Orban en Trump. Gaat Nederland ook die kant op? Dat zou zo maar kunnen gebeuren. Een geïsoleerde premier, een incompetent vechtkabinet en een autocraat als Wilders waarop 2.5 miljoen mensen hebben gestemd. En breder, de versplintering van de politiek en de hang naar een sterke man onder tal van kiezers, met name van conservatieve huize.

De democratie is in gevaar.

 Het goede nieuws

Het gedoe in Kamer en kabinet is inderdaad om ‘razend’ van te worden, maar is de democratie daardoor in gevaar?

Eerst maar eens het goede nieuws. In januari 2024 – de formatie werd ernstig bemoeilijkt door een scherpe discussie over het rechtsstatelijke gehalte van de PVV –   publiceerde het SCP een zogeheten kennisnotitie,getiteld Burgers over democratie en rechtsstaat. Daaruit bleek dat er nog steeds massale steun is voor de democratie als bestuursvorm. Slechts 5% van de bevolking vindt democratie niet (zo) belangrijk. De peildatum was 2021/22, maar op wat schommelingen na is een bestendige lijn te zien.

Niet direct een signaal dat de boel gevaar loopt.

 Het slechte nieuws

Hoe mooi mensen het principe ook vinden, het komt natuurlijk aan op hoe democratie in de praktijk werkt en wat ze voor de mensen concreet betekent.

En dat is het slechte nieuws. Het vertrouwen van burgers in de politiek is de laatste jaren ronduit bedonderd. Rutte III en IV verbraken record op record, totdat zelfs nog geen 20% fiducie in deze clubs bleek te hebben. Daar was ook alle reden voor en niet alleen door de toeslagenaffaire.

Wie de ‘ruk naar rechts’ van november 2023 niet had zien aankomen, had onder een steen gezeten. Je kan van de winst van Wilders en van het kabinet-Schoof van alles vinden, maar niet dat die het bewijs zijn dat de democratie in gevaar is. Integendeel, de democratie is juist bedoeld voor dit soort correcties!

Ondemocratische reflex

De status quo is zich kapot geschrokken en doet er alles aan om Wilders en zijn kiezers zwart te maken.

Het is de – zeer ondemocratische – reflex die we ook zagen toen Fortuyn de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam met een landslide won en dat kunstje bij de landelijke verkiezingen leek te gaan herhalen. Het is niet anders dan toen de PVV  gedoogsteun gaf aan het eerste kabinet-Rutte. Ook toen larmoyante taferelen waar mensen bijna stikten in hun woede en tranen eenvoudigweg omdat er een logische uitvoering werd gegeven aan de uitslag van de verkiezingen.

Revoltes

Door te doen alsof de revoltes van Fortuyn en Wilders geen andere oorzaak hebben dan het perfide populisme van beide heren waardoor laagopgeleide mensen worden misleid (als die al niet van nature populisten en racisten zijn), ontsloeg de elite zich van de plicht tot zelfonderzoek.

Het is de verontrustende mix van betweterigheid en isolement waar de bovenlaag van onze samenleving al minstens vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw aan lijdt,

De nieuwe adel

Politiek, bestuur, ambtenarij, uitvoeringsorganisaties, rechtspraak, media en het immer uitdijende heelal van overleg- en lobbyclubs worden volledig beheerst door hoogopgeleiden die weliswaar over details met elkaar kunnen strijden, maar het verder qua levensvisie, normen, leefstijl en de grote vraagstukken des tijds roerend eens zijn. Weerbaar en verzekerd van baan en inkomen hebben zij de overheid die zij zelf zijn, niet nodig. Zij zijn de baas, ze zijn de nieuwe adel. Wat zij willen gebeurt en wat zij niet willen gebeurt niet.

Wat de nieuwe adel wil, is niet wat de gewone man wil, vaak zelfs niet eens zinnig vindt. Klimaat, globalisering, armoe, wereldvrede, diversiteit en steeds als ‘koploper’, vast erg belangrijk, maar als de energie onbetaalbaar wordt, er geen huis te vinden is en je wijk onherkenbaar veranderd is, dan ebt het vertrouwen in de politiek weg.

 Surrealisme

Jammer dan, zo leek de weldenkende bovenlaag te denken en runde het land zoals zij dat het beste vond. Het leidde allengs tot surrealistische uitkomsten die in de gesloten wereld van de nieuwe adel kennelijk als normaal dan wel onvermijdelijk worden gezien.

Een letterlijk onmeetbare  tempering van de opwarming van de aarde over 70 jaar, waarvoor desalniettemin tientallen miljarden worden uitgetrokken, het rooien van bossen om de ‘oorspronkelijke’ toestand van het Nederlandse landschap te bereiken (met de volkomen willekeurige peildatum 1800), hogere straffen voor van alles en nog wat, maar geen cellen om de daders op te sluiten, onbespreekbare kosten voor asielopvang, dramatisch kwaliteitsval in het onderwijs met 30% laaggeletterdheid van de abituriënten van het voortgezet onderwijs, opheffing politieposten, dichtgooien van gasputten, volgooien van de Noordzee met niet te recyclen windturbines die slechts met miljoenen liters diesel te onderhouden zijn, doordrukken van een nieuwe pensioenwet die de toeslagenaffaire zal doen verbleken tot een minuscuul incidentje, niet handhaven van de strafwet (wegblokkade door XR) resp. wel handhaven van die wet als het om liefhebbers van Zwarte Piet gaat (inclusief het afnemen van DNA), doordrammen van een huurwet die leidt tot afstoting van de toch al zeer geringe voorraad huurwoningen, wegkijken van antisemitisme en het opblazen van islamofobie, de lijst is oneindig.

Hans Borstlap, voormalig topambtenaar en Staatsraad publiceerde recent ook een lijstje van regels en beloften die hij nog beleefd ‘gouden bergen’ noemde, maar die elk stuk voor stuk even surrealistisch zijn als de opsomming van mij.

Hoe denkt de nieuwe adel dat de gewone man dit bestuurswerk vindt? Als een loodgieter of schoonmaker dit broddelwerk zou leveren, stond die op straat. Maar onze elite vindt het allemaal geweldig van zichzelf en is hooguit bereid om het klootjesvolk nog een keer uit te leggen waarom dingen gaan zoals ze gaan (lees: zoals zij het wil).

De sterke man

De democratie is in gevaar, maar van welke kant komt het gevaar? Zeker, de gewone man stemde massaal op ‘sterke man’ Wilders en vele kiezers uit de middengroepen deden dat ook, vaak voor het eerst in hun leven. Zit daar het gevaar?

Moeten we misschien serieuzer kijken naar de vermeende hang naar een sterke man onder kiezers van conservatieve huize? Het CPB besteedde er in het genoemde rapport enige passages aan. Het lijkt om een beperkte groep te gaan en behalve die sterke man werd ook vaak het veel minder omineuze zakenkabinet genoemd. Bovendien heeft het er alle schijn van dat deze kiezers een weg zoeken om uit de al jaren durende impasse in het bestuur van ons land te geraken. Dus een noodgreep, geen doel, laat staan een ideaal.

Daar kan je van vinden dat het een stomme, zelfs ondemocratische opinie is, maar dan gaan we ook even in het andere kamp kijken. Kortgeleden nog opperde belangrijke D66’ers om 65-plussers hun kiesrecht te ontnemen, want die oudjes staan egoïstisch als ze zijn met hun rug naar de toekomst. Goed voor de uitsluiting van ruim drie miljoen burgers. Anderen stelden voor om een soort diploma-kiesrecht in te voeren: alleen als je iets van MBO of hoger hebt, zou je mogen stemmen, want domme mensen moet je weghouden van het bestuur. Exit een paar miljoen kiezers. En let op: deze ‘denkers’ werden niet weggehoond.

En dan hebben we nog onze professionele actievoerders zoals ‘transitieprofessor’ Jan Rotmans die wel een tijdje een dictatuur wil om zijn klimaatwensen erdoor te duwen. Terwijl hij al op zijn wenken werd bediend, want we hebben tegenwoordig rechters die zeer algemeen geformuleerde mensenrechten omkatten tot bindende opdrachten voor het kabinet, waar dus geen parlement aan te pas komt.

Het echte gevaar

Laten we deze progressieve illiberale wensdromen maar wegstrepen tegen de dunne hang van conservatieven naar een sterke man of een zakenkabinet. Het lijkt me vooralsnog onbetekenend en geen dreiging voor de democratie. Die zit in een heel andere hoek. Het is de weg die de weldenkende bovenlaag van ons land is ingeslagen, decennia geleden al, leidend tot een algehele loskoppeling van de gewone man, diens noden en afhankelijkheid van overheidsvoorzieningen.

De nieuwe adel stelt alles in het werk om het kabinet-Schoof te doen vallen (geholpen door de coalitieklungels zelf overigens), maar ze zijn zo bang voor de gewone man dat ze hun toevlucht willen nemen tot een van de meest ondemocratische middelen, uitsluiting. In vaktaal: een cordon sanitair om Wilders en zijn miljoenen kiezers buiten de deur te houden.

Allemaal willen ze dat: SP, Volt, CU, Dierenpartij en DENK natuurlijk, maar ook D66, GroenLinks/PvdA en de partij van het fatsoen CDA. En ook in NSC en de VVD hoor je zulke geluiden.

De democratie is in gevaar, maar van welke kant komt dat gevaar eigenlijk?

Paul Verburgt