Komende week gaan PVV, VVD, NSC en BBB weer met informateur Plasterk om de tafel. Ze staan onder grote druk. De tegenstanders van een ‘ultrarechts’ kabinet – en die zitten ook in de VVD en NSC – laten zich luidkeels horen, terwijl de voorstanders doen alsof de formatie op een achternamiddag te regelen valt.

Ondertussen regeert het demissionaire kabinet vrolijk verder, aangevuurd door politieke mastodonten en actiegroepen die vinden dat het klimaat en de volkshuisvesting niet kunnen wachten, terwijl juist dat onderwerpen zijn die de ruk naar rechts hebben aangejaagd.

En om het beeld te completeren: een grote meerderheid van de bevolking wil een kabinet dat de problemen oplost die in 13 jaar Rutte zijn ontstaan dan wel gecreëerd. Een kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB. Tempo graag en geen spelletjes.

Grote druk dus. Hoeveel ruimte hebben de formerende partijen eigenlijk?

PVV zit klem

Hoewel het op het oog anders lijkt, zit de PVV nogal klem. Ze heeft bij de verkiezingen een enorme winst behaald (37 zetels), in de peilingen voor de jaarwisseling kwamen daar nog eens 10 bij en er hoeft in Nederland maar iets mis te gaan of de aanhang roept: weer een paar zetels voor Geert! Sommigen gaan zover dat ze hopen op nieuwe verkiezingen. Laat de formatie maar stuklopen, dan rekenen we in het stemhokje wel af, is de gedachte.

Nogal riskant en dan laten we het cynisme van dit machtsspel maar even buiten beschouwing. Als het al zou lukken om voor de zomer nieuwe verkiezingen uit te schrijven (ons land is ook op dit punt tergend traag), is het maar de vraag of de PVV dan nog steeds zoveel wind mee heeft. We hebben gezien hoe het de BBB verging: grote winnaar bij de Statenverkiezingen in maart 2023, op zijn best middenmoter bij de Kamerverkiezingen een paar maanden later.

Personeelsprobleem

Maar dan nog. Het echte probleem voor de PVV is de beschikbaarheid van goede mensen. Na de eclatante verkiezingswinst moest de fractie worden aangevuld met figuren die pro forma op de lijst waren gezet. Ze hangen nu ontheemd en behangen met dubbelfuncties in de Kamerbankjes.

Ministeriabel zijn er in de fractie slechts een handvol, maar die kunnen gezien de onervaren collega’s niet gemist worden. En of er voldoende aanwas van getalenteerde en ervaren bestuurders en volksvertegenwoordigers zal komen, is zeer de vraag.

Dan heb je wel de macht, maar geen middelen om die uit te oefenen.

Eenmanspartij

Komt bij dat de PVV een eenmanspartij is. Daar kun je van alles van vinden (en dat vind ik ook), maar toen de club min of meer klein was en door het cordon sanitair buiten gevecht was gesteld, liet men het lopen. Je mag aannemen dat die lankmoedigheid voorbij is als de PVV bij nieuwe verkiezingen weer stevig scoort en tot de regeringsmacht geroepen zal worden. Het is niet goed denkbaar dat de rest van de Kamer (en ook de publieke opinie) zal aanvaarden dat een derde van de volksvertegenwoordiging door één enkele man wordt gemanaged als ware hij de eigenaar van een bedrijf.

We geven Geert Wilders hier dan ook de gratis tip: probeer er nu uit te komen en overspeel je hand niet. En hoezeer ook tegen je natuur, begin met het democratiseren van je partij.

Senaatsfractie BBB is bananenschil

Van de BBB zal hij weinig tegenkanting krijgen. Die heeft op voorhand en zonder bedenkingen ingezet op een kabinet over rechts, met de PVV. Opmerkelijk, maar wel zo transparant. Het had niet per se gehoeven, want door de 16 zetels die de partij in de Senaat heeft verworven, is ze ook voor andere coalities een interessante partner.

Die Senaatsfractie is behalve een sleutel tot de macht ook een bananenschil. De omgang met spreidingswet (‘niet controversieel, maar wel tegenstander, tenzij of mits’) leek aanvankelijk op onervarenheid te duiden, maar vertoont steeds meer de trekken van een eigenzinnigheid die Caroline van der Plas behoorlijk in de problemen kan brengen.

We geven haar hier dan ook de gratis tip: richt je primair op het beheersen van de Senaatsfractie, daar zit de kans op bedrijfsongevallen, ongeacht de kleur van de coalitie. En misschien ook: laat X een beetje met rust.

Opportunisme van VVD afgestraft

Dan de VVD. Er waren tijden dat een lijsttrekker aftrad als die stevig verloor (Dijkstal 2002), maar daar doet Dilan Yesilgöz niet aan. Ze was zelfs bereid om premier te worden ondanks het stevige verlies dat werd voorspeld, kennelijk in de veronderstelling dat de VVD de grootste partij zou worden. Dat feest ging niet door waarop Yesilgöz besloot om dan maar helemaal geen regeringsverantwoordelijkheid te willen dragen. Ze mompelde nog wat over de consequenties van de verkiezingsnederlaag, maar op kilometers afstand was te zien dat ze geen zin had haar vingers te branden aan een coalitie met Wilders.

Zoveel opportunisme verdroegen de kiezers niet en straften de VVD in de peilingen af waarmee de partij opeens net zo klein was als onder Toxopeus in de jaren zestig van de vorige eeuw: 16 zetels.

Wissel omzetten

Je mag aannemen dat Dilan Yesilgöz inmiddels heeft begrepen dat partijleiderschap iets anders is dan het ministerschap. En dat adviseurs van partijleiders van een heel ander kaliber en motief zijn dan ambtenaren ten departemente. Misschien ook heeft ze door dat echt leiderschap soms eenzaamheid brengt én vraagt. Zelf de wissel omzetten en niet kijken of je het midden kunt vinden tussen de adviseurs, kenners, drammers en vleiers die nu eenmaal leiders omringen.

Doorgaan op de gedoogkoers zal de VVD op dood spoor brengen. De peilingen zullen nog dramatischer worden en een terugval tot onder de tien zetels wordt denkbaar. Dat loop je niet meer in bij verkiezingen, waarmee de VVD het CDA en de PvdA achterna zou gaan.

Timing

De keuze die Yesilgöz moet maken, is niet zo lastig, de timing wel. Natuurlijk zijn er risico’s: in haar fractie en achterban is de nodige verdeeldheid die door gepensioneerden als Ed Nijpels en Frans Weisglas kan worden versterkt, maar dat hoort bij het vak.

We geven Dilan Yesilgöz daarom gratis de tip om voluit te kiezen voor deelname aan een kabinet met PVV, BBB en NSC. Niet gedogen, maar erin. In de komende tijd dient zich een uitstekende gelegenheid aan om die draai te maken: zodra partijen hebben vastgesteld dat er geen rechtsstatelijke problemen dreigen als er met de PVV wordt geregeerd, dan is de weg vrij.

Rechtsstatelijkheid PVV-programma

We maken even een zijstap. De kwestie van de rechtsstatelijkheid is gaan spelen door twijfels die Omtzigt daarover heeft geuit en die ook breder leven. Televisie-professor Voermans was er als de kippen bij om die te bevestigen. Op niet minder dan 20 punten zou het programma van de PVV op gespannen voet staan met de rechtsstaat, zo schreef hij.

Dat Wilders hier wat uit te leggen heeft, is wel duidelijk. De koran verbieden, geen islamitisch onderwijs, illegalen uitzetten, dat is nogal wat. Echter, wie de notitie van Voermans leest en zonder al te veel bias langs het programma van de PVV legt, moet vaststellen dat de soep niet zo heet gegeten wordt als die wordt opgediend. Als er al soep is… Bauke Geersing spitte de boel uit en schreef er bij OpinieZ een glashelder artikel over.

Stijl van de leider

Blijft over de stijl van de leider. Het gesar, de overdrijving, de provocatie met als dieptepunt zijn kroegpraat over ‘minder-minder’. Die tijd is voorbij en dat zal Wilders als geen ander begrijpen en de anderen zullen dat moeten aanvaarden. Het is de understanding die de komende tijd tussen partijen zal moeten groeien. Beter dan te eisen dat Wilders zijn excuses aanbiedt voor uitspraken in het verleden. Dat zal hij niet doen en gelijk heeft hij. Zoals ook de politie geen excuses hoeft aan te bieden voor de voorbedrukte aangifteformulieren die tot in moskeeën werden verspreid. En burgemeester Bruls niet voor zijn pathetische tocht naar het politiebureau om aangifte tegen Wilders te doen.

NSC is verdeeld

Keren we terug naar de hoofdlijn van dit artikel en komen we bij de partij van Pieter Omtzigt. Ook zijn bewegingsruimte is beperkt. Zijn achterban is in meerderheid voor een rechts kabinet, met de PVV dus. Het ligt genuanceerder dan bij de VVD en zeker de BBB, maar het is desalniettemin overduidelijk. In de splinternieuwe en onervaren fractie wordt er nog stevig getwijfeld, blijkens de vele stemmen die bij de recente verkiezing van de Kamervoorzitter op GroenLinkser Tom van der Lee en niet op PVV’er Martin Bosman werden uitgebracht

Als de zojuist beschreven rechtsstatelijke hobbel is genomen en de dames en heren aan de tafel van de informateur elkaar beginnen te vertrouwen, moet Omtzigt van acquit. Gedogen is geen haalbare positie. Als de VVD persisteert in een gedoogrol, is die weg voor NSC redelijkerwijze afgesloten. Stapt de VVD wel voluit in het kabinet, dan zullen weinigen begrijpen als Omtzigt wil gaan gedogen.

Ook NSC is een eenmanspartij

Daar komt bij dat NSC vooralsnog volledig gefundeerd is op Omtzigt. Er zijn uitstekende Kamerleden gerekruteerd, maar NSC is op dit moment de partij van Omtzigt. Zijn succes bepaalt voorlopig dat van NSC en omgekeerd: zijn falen doet de partij falen. Dat kan op termijn best anders worden, maar nu is het zo.

Voor een twijfelend en zoekend mens als Omtzigt natuurlijk een zeer onprettige positie, maar hij zal zich dat tevoren hebben gerealiseerd. Hij zal moet springen. We hebben in het recente verleden gezien hoeveel moeite hem dat kost (wel of niet een eigen partij, premierskandidaat ja of nee), maar niet springen is geen optie.

We geven ook hem gratis een tip. Neem de tijd voor het rechtsstatelijke gesprek en bouw een vertrouwensband op, met name met Wilders bij wie je pijn zit. Neem je fractie daarin mee en – als er voldoende vertrouwen is gegroeid – kies voluit voor een kabinet PVV, BBB, VVD en NSC. En laat je fractie weten dat als ze de weg naar dit kabinet blokkeren, deelname aan een ander kabinet door de kiezers zal worden afgestraft. Dat geldt al helemaal als de kabinetsformatie mislukt en er nieuwe verkiezingen moeten komen. Politiek is zakendoen, geen beauty contest.

Kabinetsformatie kost tijd

En dan hebben we het nog alleen gehad over de vraag: doen ze het of doen ze het niet. Daarna komt de inhoud aan bod, waar nog voldoende stof voor onenigheid ligt. En dan het sluitstuk, wat in Den Haag de poppetjes heet.

Hoe vervelend ook, kabinetten bouw je niet op een achternamiddag.

Paul Verburgt